Ana topraamızın - Gagauz erimizin zenginnikleri, paalılıkalrı var. Ama çok sıra olȇr ölä, ani hepsini bilmeeriz, ya da bilmää lääzımnı saymȇrız. Bu yannışlıı doorutmaa deyni “Vesti Gagauzii” gazetasının sayfalarında sizä Valkaeş kasabası için annadacam.

Bu kasabanın istoriyası ilk günnerdän büünkü günä kadar korunȇr erindeki İstoriya hem etnografiya muzeyindä. Yıllar geçer-uçȇr, vakıt diişer, yaşamak ta başka olȇr. Geridä kalan yılları, onnarda geçän önemli olayları muzey koruyȇr. Muzeyin başı Vasıliy Malçev bana ȇkskursiya yaptı. Benimnän bilä da, sayınız, ani yaptı bunu sizä deyni da, saygılı okuyucularımız.

Başlayalım. Büünkü günä kadar istoriklär bir bakışa taa gelmedilär o soruşa, angısı baalı Valkaneş kasabasının kuruluş yılına. Kimisa söler, ani o kuruldu 1712 yılda, başkaları sa açıklȇrlar, ani arhiv dokumentlerindä belli, ani ilk sıra Valkaneş 1605 yılda anılmış.

Kasabanın baş simvolu – Kaul cengin anıt stılpı. May 22 metra üüsek bir monument, angısı insannarın akıllarına getirder, bu topraklarda geçän, önemli olay için.

“Bizim topraklarda oldu büük düüş. Türk hem onnardan pay tutan tatar askerin sayısı 120-130 bin, ama rus askerin sayısı 17 bin. Türk tarafından asketin başında Halil Paşa durardı. Rus askercilerin başı sa Pötr Rumänţev”, - annadȇr V. Malçev.

Bakmayarak ona, ani türklerin askeri büüktü ruslar düüşü ensedilär. Sevinmeli haber etişti İkincii Ekaterinaya. O da sevinmeliktän Ayozlu Georgiy ordenını Rumänţeva baaşladı. Bu düüşä adalı anmak stılpını Valkaneş kasabasının girişindä 1844 yılda, rus imperatorun Birincii Nikolayın izininnän, düzmää başladılar. İşlär 4 yıl sürttülär. Açılışı sa onun 1849-da geçti.

İkinci dünnä cengi, aaçlık - bu acı sayfalar elbetki var Valkaneş kasabasının istoriyasında da. Ama insanın okadar büüktü istemesi düzgün yaşamayı başlamaa, ani kolhozların kurulmasına herbiri sevindi. Yaşayannar kırda hem hayvancılık uurunda işi havezlän yaptı. En ilkin kasabada 7 kolhoz kuruldu, ama bitki-bitkiya bir kaldı. Aadı onun “Gigant” - anılmış büük hem üüsek uurda kendi işini götürän çorbacılık. “Yazık, ani onu korumadılar”, - gücener V.Malçev. Kolhozun zaametçilerin sayısında üç kişi “Geroy Soţtruda” şannı aadını kabletti: İ.Şerban, D.Rаşkulöv, F.Karagäur.

Andırdılar Valkaneşi insannar, angıları üüsek uurlara etiştilär bilimciliktä, istoriyada, yazıcılıkta, kulturada, mediţinada. Onnar için V.Malçev büük havezlän hem gururlan annadȇr muzeyin hebir musaafirinä: N.Tufar - istorik hem yazıcı, V.Mitiş - hirurg hem başkaları.

Muzeydä var ayırı bir ȇkspoziţiya, angısı adalı Gavtriil Gaydarjinın yaşamasına hem zanaatına. O Vasiliy Malçevın üüredicisiydi Komrat Devlet Universitetindä. Büün dä Vasiliy Dmitrieviç Malçev tutȇr akılında lekţiyaları, angılarını okuyardı Gagauz erin hem dilinin büük patriotu G.A.Gaydarji. “O şaştırardı çevresindä bulunan insannarı onunnan, ani kayıldı kendisini kurban versin gagauz dilin ilerlemesi için” - büük hatırlan hem saygıylan canında söler V.Malçev üüredicisi için.

Valkaneş muzeyin musaafirlerin var kolaylıkları görmää G.Gaydarjinin baskı makinasını, angısında o kendi şiirlerini, yaratmalаrını yazardı hep ölä hazırlardı paalı materialları, angıları gagauz dilin kurallarınnan baalı. Paalı instrumenti muzeya baaşladı G.Gaydarjinın eşi.

Var muzeydä ekspoziţiya, angısı Afgan cengindä pay alannara adalı. Yakın 40 genç olan Valkaneştän verdi kendi internaţional borcunu bu çirkin olayda. Sergey Rudenku o cenktä raametli oldu. Onun medelileri korunȇr muzeydä. “Bu olaylar için bilelim lääzım, onnarı akılımızda tutalım”, - söler V.Malçev.

Valkaneşin orta erindä eşil parklar, burada gözäl kliselär. Kasabanın geniş sokaklarında dizili evlär. Kimisa kırnak, donaklı, tertipli, kimisa darsık pençerelärlän, sarkır saçaklarlan. Çünkü yaşanılmȇrlar, ama sansın sessiz geridä kalna yıllarda olayları annadȇrlar. Onnarın kendi istoriyaları. Nezamansa onnarın da kapun önnerindä şen şamata vardı, yaşamak kaynardı. Bölä valkaneş kasabasını görerlär onun küçük yaşayannarı - erindeki resim okulun talantlı resimcileri. Onnarın kasabaya adalı yaratmaları donadȇrlar İstoriya hem ȇtnografiya muzeyin dört içerindän birisini. Herbirin var kolaylıı görmää Valkaneşi, tanışma onunnan talantlı uşakların resimlerin yardımınnan.

Muzeydä var içer, angısını en çok severlär onun hepsi musaafirleri - küçüü da büüyü da. O da ȇtnografiyaya adalı. Burada toplu türlü tetiplär, angılarını evelki vakıtlarda kullanardılar dedelerimiz hem diil okadar eski tertiplär, angılarını biz çoyumuz bileriz, ama artık kullanmȇrız. Bu, bana kalsa, kendisinin muzeyin direktorun V.Malçevın da en sevgili içeri, çünkü herbir ȇksponat için tek-tek annattı, annadarkana da dalgalandı. O gücener ani bu tertipleri artık gagauzlar kullanmȇrlar.

“Bu bakırlarlan bizim dedelär Balkannardan geldilär. Büünkü gündä, çok yazık - bizdä kullanmakta onnar yok”, - söledi V.Malçev.

Söleyim doorusunu - ȇtnografiyaya adalı muzeyin içerindä kimi eksponatları bän seftä gördüm. Deyelim - vaalicik. Birdän-birä annayamadım ne bu tertip hem ne iş için onu kullanȇrlar. Vasiliy Dmitrieviç açıkladı, ani çoyu benim akrannarım bilmeerlär ne o hem nedä kullanılȇr. Komrat dolayında nicä taa sora üürendim bu tertibä balercik derlär. Çadır dolayıda sa bu vaalicää ya balercää benzeyän tertibä kadacık deerlär.

Var burada tombarlak sofra da. Onun üstündä da türlü tafta kuunä avadannıkları: çanaklar, kaşıklar.

“Evelki bu sofra. Bölä sofraların dolayyanına her avşam gagauz ayleleri toplanardı”, - urguladı V.Malçev.

Var muzeydä pala dokumak için düzen, rökä, yapaa, yapaadan iplik, hem çok taa tertiplär, angıların yardımınnan karılar ev içini donadardılar, taa uygun hem yakışıklı yaşamak için içerlerini yapardılar.

“Nekada kuvet insan koyarmıştı ki düzendän al güllü kilim çıksın. Şaşȇrsın buna. Yapaa ip işlenilincä nekdar iş lääzım yapılsın. Ondan sora da taa nekadar zaamet. Bu üzerä bu palaları erä döşemäzmiştilär. Kıyamazmıştılar üstlerindä ayaklan gezmää. Sadecä duvara asarmıştılar. Erä sa döşärmiştilär mısırdan hem sazdan dokunmuş asır. Var o da burada. Dostumuz onu muzeyimizä baaşladı. Saa olsun”, - annattı V.Malçev.

Eldä dikili fartalar, nicä başka küülerdä derlär fıtalar, kasinkalar, basmalar, yastık bezleri. Bunnara da ayırı bi er verili muzeydä. Nekadar saburluk lääzım olsun bu ufak-ufak dikişleri yapmaa deyni. Nekadar becerikli olmaa lääzım, ki bu dikişlär kırnacık olsunnar. Hem baktım hem da şaştım. Şaştıkça da türlü, benim bakışıma görä, önemli çıkışlara geldim.

Halk geridä kalan yılları koruyarkana yarınkı günün koruyarmış. Biz, sıradan insannar, bu lafları bitkiyadak annamȇrız, istoriyamızı - onu nicä evelki vakıtlarda gagauzlar yaşardılar, unudȇrız. Bu davayı bizim erimizä muzeylär yapȇrlar. İstoriyamızı koruyȇrlar, evlad boylarına onu annadıp göstererlär. Valkaneş kasabasının İstoriya hem etnografiya muzeyin öndercisi V.Malçev hem kalan zaametçilär, sizä adalı bu sıraları okuyarsanız, biliniz ani işiniz için şükür ederim. Valkaneşlän beni hem gazetamızın okuyucularını tanıştırdınız!

Mariya KASIM.