Bir küçük halk için 32 yın hem aaz hem da çok. 32 yıl gagauzlar için hem zor hem kolay. Ama hepsi bu yıllar halkımız için önemni hem başarılı bir zaman. Geldi sıra geeridä kalan yıllara bakıp, çıkışları yapmaa. En paalı varlıımızı – Moldoanın sayısında Gagauz avtonomiyamızı koorumaa hem ilerletmää.
Nedän başladı Avtonomiyamız
Avtonomiyamız başladı Diskussiya klublarından, “Gagauz halkı” millet akıntısından, Respublikanın kurulmasından. Bu istoriyayı hakına gagauzlar kurdular. Respublikamız olsun deyni onnar büük kuvet koydular. Bu sayıda S.Topal, M.Kendigelän, D.Savastin, M.Maruneviç, G.Gaydarji, S.Kuroglo, İ.Burgunji, S.Bulgar hem çok çok başkaları. Prost etsinnär onnar, kimi sıralamadık. Bu insannar inanardılar, ani çalışmakları boşuna diil, ani yaptıkları tanınacȇk hem bu varlıı evlad boyları koruyacȇklar. Ama becerdik mi kullanmaa hem koorumaa? Bu büük bir soruş.
S.M.Topalın kiyadından
“Yaklaşardı kendi sonuna 1994-cüü yıl. Gagauz respublikasının öndercileri esap almazdılar nicä günnär, aftalar hem aylar geçer. Bu zaman ayırı olaylarlan kaldı aklımızda. En önemlisi onnardan gagauz topraklarına Türkiyedan delegaţiyanın gelmesi, angısının başındaydı S.Demirel. Bu olay büük fayda getirdi gagauzlara. Bundan sora gagauzlar kendilerini büük türk dünyasının bir payı olarak duymaa başladılar, ani arkaları var annadılar hem inandılar yarınkı günnerin başarılı olmasını” – bu lafları kendi «По зову предков» kiyadında yazdı S.Topal, GR ilk hem tek prezidenti - adam, angısı büük kuvet hem zaamet koydu ki gagauzlar kendi topraklarında raat yaşasınnar.
Gagauz Respublikasını kurannarın yannarında halk vardı. Halk işidärdi, annardı, bakışını açıklardı hem da kuvet verärdi. “Halksız bişey olmayacȇydi”, - sölerlär büünkü gün aksakallar.
Ozaman zor zamannardı. 1991-dä Sovet birlii daaldı. Moldovanın başında bulunan kuvetlär gagauzlara baskı yapmaa başladılar. “Bu topraklardan gidelim istedilär, dilimizdän, kulturamızdan, tarihimizdän atılalım istedilär”, - getirder akılına M.Kendigelän.
Gagauzlar seslän hakları için sölemää başladılar
Gagauz halkı hem onunnan birliktä hem dostlukta Budjak topraklarında yaşayan millet azınnıkları Moldoanın kuetlerinä Avtonomiyayı kurmaa neetlerini açıkladılar. Gagauzlar seslän söledilär, ani bu halk var, hem ani onun var kendi hakları. “Biz sadecä istärdik raat hem serbest yaşamaa ana topraklarında”, - söler N.Telpiz.
Gagauz aktivistleri kasabalarda hem küülerdä sıradan insannarın karşısına çıkıp haliz olayları annatmaa başladıları. “Moldovada başladı gitmää laf rumınnarlan birleşmäk için”, - söler Üüsek nasaatın deputatı N.Kannı.
Ozaman ofiţial Kişinöv gagauzlara açık söledi, ani onnarın yok hakları kurmaa kendi avtonomiyalarını. Hem ani topraklar, neredä halkımız erleşmiş, halizdän moldvannarın meraları.
Haberlemää Gagauz Respublikasını – en dooru karardı
Dil kullanılsın hem ilerlesin. Kultura kaybelmesin. Gagauz halkı ana topraklarında kendisini raat hem serbest duysun. Kısmetli yaşasın. Baskı altında olmasın. Bunu gagauzlar istärdilär bunun için da çalıştılar hem kuvet koydular. Bu istemeklär gerçekleşsin deyni geldi sıra geçirmää büük tolantıları. “Meydannar küülerdä kasabalarda insannan dolardılar. Tribunadan biz açıkçasına insana geçän olaylar için annadardık”, - annadȇr İ.Burgudji.
Kişinövdan kuvetlär bunnarı saklıdan siiredärdilär hem türlü provokaţiyaları hazırlayıp, geçirardilär. Volontörların gelmesini tutȇrlar akıllarında hepsi 45-50 yaştan büük yaşayannar. “Gagauzlar hazırdılar karşı koymaa, aylelrini, ana topraklarını koorumaa. Şükür Allaha, kan dökülmedi”, - urgulȇr İ.Burgudji.
Üüsek nasaatın seçimneri geçti. Harman ayın 19-unda Gagauz Respublikası haberlendi. Üüsek nasaatın deputatları büük kuvet koydular, ki erli kanonnar kurulsunnar hem kabledilsinnär. Respublika yoluna dooruldu. “Ama yıl-yıldan durum zor olardı. Vakıtlar diişti. Biz kendi-kendimizi bakamazdık. Alış-veriş artık para getirmäzdi. Büüdülän kolhozlarda malları Russiyay götürärdik, ama para geeri kabletmäzdik. İnsanın yaşamak uuru düştü. Biz yoktu nasıl bunu bölä brakalım. Biz insanı düşünärdik. Büük ük üstümüzdä vardı”, - annadȇr M.Kendigelän.
Butakım 4 yıl geçtiynän, 1994, gagauzlara genä sıra geldi kendilerinä yol seçmää. Onnar Avtonomiyayı ayırdılar.
“Biz istemäzdik kan dökülsün, niceydi bu Pridnestrovyeda. Biz hepsi soruşları uslulkta çözmää savaştık. Tutȇrım aklımda nicä Moldova Parlamentindä ozamankı deputatlar tekararlardılar - “Gagauzlara avtonomiyayı vermeyecez!”, - söler N.Kannı.
Gagauz Respublikasının Üüsek nasaatın deputatları bu önemni hem okadar lääzımnı dokumenti kurmaa deyni büük kuvet koydular. Aşırı devletlerin uzmannarına yardım için danıştılar, özellikleri araştırdılar. Var nicä demää, ani neetleri başa çıksın deyni gecä–gündüz çalıştilar.
Bakmayarak ona ani kendileri hem ayleleri hatada, Üüsek nasaadın deputatları annardıalr – er onnar koorumarsalar kendi halkını, laflarında, istediklerindä çetin durmarsalar bunu onnarın ernä kimsey yapmayacȇk. Olacȇk tam tersinä – baskı hem saymamazlık. Bunu elbetki kimsey istemäzdi. Sıradan insan inandı liderlerini, inandı onnarın başarılı olmasını hem arka oldu. Üüsek nasaatın deputatları kendilerini bu işa adadılar. Çünkü duyardılar, ani onnar sorumnu gagauz halkın yarınkı günü için.
Moldova parlamentin hem Gagauz Respublikasının Üüsek nasaatın deputatları maasuz komissiyayı kurdular. Dokuz ay, 1994-cüü yılın sürmäk ayından kıran ayına kadar, bu deputatlar birliktä baş dokumenti “Gagau Erin özel statusu için” kanon proektini kurdular. Komissiyanın başında bulundular P.Buzadji hem İ.Unguränu. Komissiyanın işi kolay diildi.
Temel kanonun kabledilmesi
Çok ay sürttü bu laf dartışmakları Parlamenttä. Burada hep taa işidilärdi - “Gagauzlara avtonomiyayı vermeyeciz!”. Ama gagauzlar neetlerindä atılmazdılar. Ama moldvan deputatların önünä çıkmaa zordu. Noktayı bu soruşta koydu M.Snegur. Parlamentin sıradakı oturuşunda o dedi: “Siz “Gagauz erin özel statusu için” kanonu kabletmäzsanız, bunu bän yapacam. Eter bir karar hem imza”.
Sonuçta, 1994-cüü yılın kırım ayın 23-dä, kanon kabledildi. Ama diil bütün. Onu deputatalar statyalara görä baktılar. Da bitki-bitkiya kimi paylar kanona girmedilär. Bu beterä onun kuvedi diil okadar büük nicä istärdilär gagauzlar. Ama kanon kabledildi. Ozaman bu büük bir enseişti.
Gagauz halkı ensedi
Bu günä onnarı getirdi dayanıklık hem saburluk. Da onnarın çalışmaklarınnan bizim var avtonomiyamız. 101 deputatın aarasından Gagauziyanın özel statusu için kendi seslerini verdi 69 deputat. Kalanı sa hep okadar gagauzlara aykırı gidärdi. Çünkü kimileri onnardan pay tutardı “Narodnıy front” politika akıntısına. Onnar kabledilmiş Gagauz Erin ayırı hak statusu için kanonu saymazdılar, onun kuvedini inanmazdılar.
“Gagauz Erin özel hak statusu için kanon” lääzım işlettirilsin bütün kuvetlän” – söler Gagauz Respublikasının Üüsek nasaatın başı M.Kendigelän.
Halizdän Gagauz Respublikasının hem Gagauz avtonomiyamızın kurucuları hep gücendilär, ani buncak yıl geçtiktän sora Gagauz Erin temel kanonu getirilmedi esaba Moldova Devletin Konstituţiyasınnan. Gagauz erin özel stausu kaavileşmedi. Maasuz bu soruşları çözmää deyni Moldova Parlamentin hem Gagauz Erin Halk Topluşun deputatları iş gruppasını kurdular. Ama bu birliktä iş, tä artık 7 yılın içindä, lääzımnı hem çok beklenän çıkışlara ölä da getirmedi.
“Avtonomiyanın var kolaylıı kendi statusunu kaavileştirmää. Şindiki deputatalar bunun için kuvet koysunnar lääzım. Biz sa onnarın yannarında olmaa hazırız” – urguladı M.Kendigelän.
“Vesti Gagauzii” gazetasının izmetçileri Gagauz Respublikasının kurucularını bu gözäl yortuylan kutlȇrlar. Saa olunuz bukadar paalı yaptıklarınız için. Saa olunuz, ani gagauz halkımızın en önemni istoriya sayfalarını yazdınız! Korumaa bu varlıı – bizdä sıra!
Nadejda Kuyujuklu