İnteres hem faydalı okumaa evelki vakıtlar için, insannar için hem onnarın yaşaması için. Ama taa da interes üürenmää taa çok ya da annamaa bişey eni kendimizin istoriyası için, duuma erimiz için. Diil çoktan Stepan Bulgarın tipardan çıktı eni bir kiyadı “Besarabiya gagauzların elitası XIX asirin bitkisindä hem XX asirdä”. Stepan Bulgar – istorik hem yazıcı, o çok yazdı gagauzların yaşamasınnan baalı tematikalara.Eni kiyat basıldı rus dilindä, ayırı insannarın biografiyaları onun içindä var. Teklif ederiz tanışasınız, okuyasınız bu kiyadı taa geniş, taa dolu bilgilär için. Hem dä teklif ederiz okuyasınız, kiyadın prezеntaţiyasından sora yapılan, bir uzun, ama meraklı intervyu Stepan Bulgarlan. Bana deyni bu lafetmäk pek interes geçti, çünkü diil sade okudum kiyatlardan türlü faktları, ama kendim işittim nesoy yazıldı kiyat. Avtor paylaştı kendi duygularınnan hem fikirlerinnän, nicä bir insan paylaşȇr kahırınnan, candan.
Savaştım brakmaa avtorun laflarını, şakalı komentariyalarını “diri” intervyu olsun deyni. Çok temalar açıklandı. Stepan Bulgar interes cuvap eder soruşlara, neredä şakaylan, neredä çok dikkatlıklan.O diil sade yazȇr kiyat, ama annadarkan toplanmış material için, çok üüreklendirer.
* * *
- Nicä peydalandı ideya yazmaa kiyat gagauzların elitası için? Neyi istediniz açıklamaa?
- İdeya, o - te “giderim sokakta da geldi bir ideya...” Bu – benim işim. Çok yıl hep aaradım, savaştım bulmaa bizim istoriyada o insannarı, angıları halkın içindän, ama diil sıradan kişi. Bizdä var ölä istoriya, angısı gösterer bizim halkımızın fikirini, karakterini, potenţialını, işlerini, hayırlıını diil sade kendinä, aalemä dä, başkasına da. Te o insannar, ani geniş ürekli, büük insannar.
Neredä gagauzların istoriyası? Kim vardı? Kim yok? M. Gorkiy sölemişti, ani eer bişey yazmarsalar, o – sansın hiç olmadı. Bizdä dä ölä. Gitmiş bir insan nereyisä, kaybelmiş. Hiç kimsey bulamȇȇr onu, neredä o? Ama ani üz, ikiüz yıl geeri bu iş olmuş? Lääzım işlesinnär bu iştä profesional istoriklär.
Bän çok yıl çalışȇrım bu temada da hep annȇȇrım, ani istoriya o – insannar. Diil sade “taliga”, “kotiga”, “hırleţ”, - material kulturası, o – insan, onun potenţialı. Nasıl insan kendini gösterdi, o bana interes. Açan çekederim üürenmää insandan, görerim ozaman bütün halkın istoriyasını. Bu bir “ideya” deyecez. Var material, politika, soţial istoriya, hertürlü. Benim ideyam, o ani görmää istoriyada gagauzları, insandan istoriyayı, ruh potenţialın işlemesindän. Neçin deyni bu insannar halkın içindän, onnarın şindi dä var hısımnarı, senselesi.
Oradan bu ideya; aaraştırmaa, bulmaa diil sade kimsey ne söledi, ama dokumentlän, material uşaklarından, unukalarından. Göstermää, ani kimä dedim “elita”, onnar halizdän elita. Göstermää elita insannarı her taraftan.
- “Elita”, bu lafın nedir maanası?
- Elita o – halkın en aktiv bir payı, cümnenin lääzımnıklarını duyan hem efektiv gerçekleştirän onnarı cümnenin faydası için.
Elita, şindi bizdä – intelegenţiya. Şindi bizdä binnän var, kim bitirdi universitet. Ozaman yoktu ölä. XIX asirdä elita çıkardı halkın içindän.
-Var mı nicä demää ki ozamankı elita bir örnek gibiydi başka insannara? Ani onnarı sayardılar?
- O - halkın içindän insan, angısı kendi akılınnan, fikirinnän, kuvedinnän ilerleder insannarın yaşamasını. Ondan. Te, G. İ. Ţanko-Kılçık.
On bin, onbeş bin insan işläärdi onda. Var nicä demää, ani o – örnek. O insannarın yaşamasına örnekti. İşläärdi, yardım edärdi, üüredärdi, şkola binasını yapardı, real uçilişcä, gimnaziya, klisä h.t.
- İnteres ki, onun bobası üüsüzdü, nesoy o bölä kazanabildi...
- O uzun istoriya. Var nicä kimin elinä düşsün para, sora da kaybelsin. O hep onu büültmüş, büültmüş. O gösterer, ani onda var praktik akıl, ani o ölä kişilerdän, ani netürlü zorluklar (türlü iş oldu Rusiyada), ekonomika olmadıı, o hiç geeri kalmadı, geçirdi hepsini dä taa 18-nci, 19-ncu yıllara kadar hep ekonomikada birinciydi. Kırk bin gektar toprak burada, Besarabiyada onda varmış, başka erlerdä da 40 bin gektar, 80 bin gektar. Şarap çok yaparmış. Varmış onda votçina, neredä binnän hayvan tutarmış, hepsi o hayvannar gider eksporta.
- Komratta varmış çocuk real okulu hem kızlara deyni dä okul. Annatsanız biraz onnar için. Nesoy onnar açıldı?
- Lääzımdı bulmaa bölä çorbacı diil sade material tarafından, ruh tarafından.
1896 yılda Ţanko-Kılçık yaptı real okulunu. 194 bin rubliylän.
O kabletti bu iş için üçüncü uurda Anna ordenini hem adı “Потомственный почетный гражданин Российской Империи”.
- Var mı nicä demää, ani bu real okulu bakardı sade Ţanko-Kılçık? Osa o devlet okuluydu mu?
- Elbetki! O onu tutardı ekonimik tarafından. Devlet ona vermärdi para.
- Yurt, imäk salonu hepsi bunnarı...
- Da, da, verer... Verer onnara toprak. Lääzım sölemää, ani diişilärdi. Sora oldu devlet okulu da, açan kuruldu “zemstvo”. Onnar tertiplik uurunda çalışardı. Açan zemstvolar kuruldu, onnarın elinä geçti okul. Ama Ţanko-Kılçık herzaman yardım edärdi. Verärdi stipendiya, verärdi toprak okula. Bunu yazmadım kiyatta, vardı bir Stoyanov o kendisi annattı, ki 1917 yılda Ţanko-Kılçık yollandırmış studentleri Sankt-Peterburga hem bölä yaparmış diil bir kerä.
- Var mı informaţiya bu okulunun üürenicileri için?
- Var, elbetki, ama fragmentli. Ama bu ayırı tema. Yok nicä hepsini etiştirmää. Orada var çok iş.
Bana pek interes geldi üürenmää çocuklara deyni Komrat real okulu için. Bilmäärdim ki bölä üüsek uurda vardı bir üürenmäk eri.
Edi klaslan okuldu. Başlankı klisä okulu – dört klaslıydı. Kim bitirärdi edi klaslı real okulu vardı dooruluu girsin üüsek üürenmäk erlerinä. Da buradan gidärdilär.
- Kızlar için okul da vardı?
- Kızlar için okul açıldı 1910 yılda. Orada romantik istoriya, nesoy onnar baasa gelmişlär. Bu - romantika. Var nicä demää, ani o adam biçti kosaylan da...ama o taa çok legenda.Ţanko-Kılçık halizdän yaptı okulu.
(Maksim Kolibaba hem Georgiy. Ţanko-Kılçık baasa konmuştular, eer M. Kolibaba kosaylan biçärsä bir büük parça eri, annaşmaya görä – 8 desätina er, ozaman Ţanko-Kılçık verecek para düzülsün kızlara deyni okul – bu olay pek interes hem çok detallän annadılȇr kiyatta – red.)
- Eer istämeydi, yapmıyaceydı...
- Elbetki. O diildi o sayıdan. Onnarda vardı bu ideya. Te, “orak ayın 12-ndä 1908 yılda geçirdi telefon”. Nesoy bu uur. Lääzımdı getirmää speţialist. Kim bilärdi ne o? İnsan taa işitmediydi.
Telefon vardı, avtomobil, diil dä bir. Beş kilometra telefon liniyasını çekmiş. İnsan getirer kulturayı. Bizim halk kalmaardı geeri. Bunu lääzım annamaa, ani o diil ölä bir “exotika”. Burada insan ţivilizaţiyada yaşaardı. Küülü insan bunu yapardı. O onun kendisinin. Ne kazandı, onu verdi halka. Onu yok nicä alsın da isin da hepsi ona kalsın, bütün bu çorbacılık, ekonomika. Douyurardı studentleri, yardım edärdi. Sora, bileerim ani 1905 yılda, açan olduydu cenk İaponiylän açmıştı bolniţada koykaları yaralanmışlara deyni.
Burada çok insan vardı, diil bir. Vardı 20-30 kişi taa. Ama hepisi için yazmaa – isteer çok vakıt. Bän bunnarı seçtim işleyeräk. Bulmaa deyni Dmitriy Diakovu, gittim Braziliyaya. Orada buluştum onunnan. Sora gittim Krıma, orada buldum materialları Harlampiy Manastırlı için Simferopol gimnaziyasında. Arhivdä buldum onun dosyasını. Artık çıktı ortaya.
- Harlampiy Manastırlı çalışmış Krım için, orada insannar için, aydınnadıcımız Mihail Çakirlän dä baalantı tutarmış.
- Harlampiy Manastırlı bitirdi Sankt-Peterburg universitedini, matematika fakultedini. Çalıştı Simferopol gimnaziyasında üüredici, sora oldu direktor krım-tatar üüredici seminariyasında, oldu üüredicilik inspektoru. H. Manastırlı çalışardı barabar anılmış tatar aydınnadıcısınnan İsmail Gasprinskiylän. H. Manastırlıyı maasuz seçmiş komitet. O bilärdi tatarca. Görerlär ani bölä akıllı adam da alȇrlar onu Sankt–Pеterburga. Orada üürener. Koyȇrlar onu Simferopoldä tatar okulunun direktoru. Ozaman o birmiş – tatar okulu. Ama halizdän o – okuldu, ani üürederlär üüredici olmaa. O işledi orada 13 yıl. Üz elli üüredici çıktı oradan. Dostları vardı. Onnarlan da var onun yazışması. Hiç kimsey bununnan çalışmȇȇr. Var bendä birkaç laab, lääzım aaramaa onnarı. Hem yalnız yazmıştı bir jurnal “Kaspiy”. O onu çıkarardı. Bunu da lääzım bulmaa. Var çok işlär. Ama Çakirlän onnar küçüktän dostmuşlar, bilä büümüşlär. H. Manastırlı nicä devlet işçisi hem nicä bit türkolog yazȇr reţenziya, rekomendaţiya kiyadı Mihail Çakir için. O yardım etti, nasıl bir büük adam. Hem o da taa, ani işleer orada, yaşȇȇr, ama gagauzları unutmȇȇr.
- Kiyatta fotolardan kaarä var dokument dä, fotokopi evelki kiyatların sayfalarından. İlk kerä gördüm gagauz tekstini grek bukvalarınnan yazılı. Var başka din kiyatları. İleri insannar okuyarmışlar bunnarı?
- Bu kiyatlar biliner nicä “karamanlidilca” kiyatları, nicä yazȇr Vasili Öküzçü. Rus etnograf Valentin Moşkov yazȇr, ani Beşalmada varmış bir gagauz Pötr Kapsız, angısı okuyarmış klisedä karamanlı dildä duaları. Baurçuda onbeş aylä toplanardı kışın, okuyardı. Vardı çok üürenmedik insannar, okuyardılar onnar, kim bilärdi dili karamanli. Vardı Mihail Çakirin tekstleri, başka tekstlär dä, Ayozların yaşamaları: Avraamın, Alekseyin. Da onnar okuyardılar, onnara interestti, meraklanardılar, ölä adetti.
- İstäärdim sorayım Braziliya gagauzları için. Nesoy buldunuz onnarı orada? Nesoy onnar durumda?
- 2008 yılda bän hem İvan Kısa Belorusiyadan gittik Braziliyaya, buluşmaa gagauzlarlan. İnternettä var bir dokumental kino “Долгий путь к гагаузам Бразилии”. Açan giderlär orayı gagauzlar, onnar buradan giderlär fukaara. Kimdä var toprak, kim zengin, o gitmeyecek, brakmayacek evini, topraanı. Açan giderlär orayı alȇrlar onnarı işlemää plantaţiyalarda. Neçin giderlär onnar orayı? Braziliyaya lääzımdı işçi. Burdan gittilär gagauzlar, orada iş çok kofe plantaţiyalarında: lääzım bakmaa, sora toplamaa, kurutmaa, doldurmaa çuvallara – hepsi el işi. Açan biraz kapȇrlar işin kolayını da üç yılda artık ödeşerlär yol parasınnan da çekederlär toprak satın almaa. Çorbacılar deyärmişlär: “bizdä bölä yoktu işçi, işleer gecä-gündüz”. Te bölä işleerlär. Orada kapitalizmaymış. Diil nicä şindi kapitalizm: işleer insan da ona ödämeerlär yada ödeerlär beş kopeyka. Orada islää ödärmişlär. Ozaman insannar harcamaarmışlar parasını, yavaş-yavaş toplaarmışlar kapital. Dmitrii Diakov geçer Braziliyaya. Orada, San-Paoloda kurmuş kendi koloniyasını, adı “Prata”. Hepisi – gagauzlar. Başkaları da çekeder gelmää. Ama orada olȇr krizis. Hepsi çekeder büütmää pamuk, papşoy. Hepsi büüder da dolmuş panayır. Transport da yoktu, bu - problema. Panayır dolȇr mallan. Türlü emigrantlar çekeder büütmää dä düşer paası.
- Neyi biz var nasıl üürenelim bu adamnardan?
- Lääzım üürenmää kim nasıl becerecek, ama bu – bizim kolaylıklarımızın ilerlemesi istoriyası. Bu insannar diiştirärdilär dünneyi kendi dolayında. Üürenmiş olarak götürärdilär cümneyi kendi ardına. Bunda örnek, nesoy ii lääzım olmaa, bozulmamaa. Burada bizim halkımızın akılı, talantı, potenţialı. Zor vakıtlardı. Ama göreriz ne bir insan yapȇr cümnedä dä diiştirer onu. Biz istoriyayı lääzım görelim kendi insannarımızdan. Bizi sınaştırdılar, ani istoriyada var aalemin anılmış adamnarı. Ama gagauzların da arasında var. Devlet diildi onnara bir destek. Yoktu kredit. Kendi talantınnan hepsini yaptılar. Bunnar – gagauz. Annayış, akıl potenţialı, bir özel olayda bulmaa dooru çıkış, aktiv, girgin olmak hem üürenmiş. Bizim kuruldu Avtonomiya. Söledik: “halk var”. Herbir halk gösterer kendi istoriyasını, onun zenginniini. Var etnografiya, folklor. Benim zanaatım – istoriya. Bän sadece isteerim onu göstermää, sistematikli yapmaa.
- Nesoy dooru götürmää bu işi, dooru yaklaşmaa toplamaa hem tiparlamaa deyni bilim-aaraştırma materialları?
- “Şkolası” lääzım olsun. Lääzım bunu üürenmää. Üürenmää istorik, bilim uurunda. Lääzım bilmää mekanizmayı nicä toplamaa materialları, işlemää arhivlän. Elbetki bunu var nicä annatmaa, ama lääzım olsun temel bilgilär. Materiallar daanık.
Siz yazȇrsınız gagauz dilindä dä mi? Sizä görä var mı nicä açıklamaa bilim temaları, zor temaları gagauz dilindä? Kim sä deer ki yakışmȇȇr...
“Sabaa Yıldızı”nda materiallar çıkȇr gagauz dilindä.
Yakışȇr, o – diri dil, açan isteyecän, çalışacan – fikir bir şekilä gelecek. Literaturada dilin gözellii baalı avtorun becerikliinä. Ama, elbetki, hepsini var nicä yazmaa, lääzım savaşmaa.
İntervyuyu aldı K.Koçan.
haber.md